ถ้าพูดถึงโคราช อย่างแรกที่หลายๆคนนึกถึงคือ “ท้าวสุรนารี” หรือ "คุณหญิงโม" หรือที่เรารู้จักกันดีในนามของ "ย่าโม" ของชาวจ.นครราชสีมา และทราบกันมั้ยว่า วันนี้เมื่อ 192 ปีก่อน พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่3 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาให้ “คุณหญิงโม” ขึ้นเป็น ท้าวสุรนารี เมื่อวันที่ 30 ตุลาคม พ.ศ. 2370

ย้อนรำลึกถึงเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ของชาติไทย ในสมัยรัชกาลที่ 3 กองทัพเจ้าอนุวงศ์ พระมหากษัตริย์เวียงจันทน์ ได้บุกนครราชสีมาเมื่อปี พ.ศ. 2369 แล้วกวาดต้อนครอบครัวชาวนครราชสีมาไป

ณ เวลานั้น "คุณหญิงโม" และ "นางสาวบุญเหลือ" รวบรวมครอบครัวชาย-หญิงชาวนครราชสีมาที่ถูกกวาดต้อนไปเป็นเชลย เข้าต่อสู้ฆ่าฟันทหารลาวล้มตายเป็นอันมาก ณ ทุ่งสัมฤทธิ์ แขวงเมืองนครราชสีมา เมื่อวันที่ 4 มีนาคม พุทธศักราช 2369 ช่วยให้ฝ่ายไทยสามารถกอบกู้เมืองนครราชสีมากลับคืนมาได้ในที่สุด

เมื่อความทราบไปถึง "พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว" จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนา "คุณหญิงโม" ขึ้นเป็น “ท้าวสุรนารี” พร้อมกับพระราชทานเครื่องยศเมื่อวันที่ 30 ตุลาคม พ.ศ. 2370 ซึ่งในตอนนั้นคุณหญิงโมมีอายุ 57 ปี พร้อมกับพระราชทานเครื่องยศ

 

สำหรับประวัติ “ท้าวสุรนารี” มีนามเดิมว่า "โม" (แปลว่า ใหญ่มาก) หรือ ท้าวมะโหโรง เป็นชาวเมืองนครราชสีมาโดยกำเนิด เกิดเมื่อปีระกา พ.ศ. 2314 มีนิวาสถานอยู่ ณ บ้านตรงกันข้ามกับวัดพระนารายณ์มหาราช (วัดกลางนคร) ทางทิศใต้ของเมืองนครราชสีมา เป็นธิดาของนายกิ่มและนางบุญมา มีพี่สาวหนึ่งคนชื่อ แป้นาผล ไม่มีสามี จึงอยู่ด้วยกันจนวายชนม์ มีน้องชายหนึ่งคน ชื่อ จุก (ภายหลังได้เป็นเจ้าเมืองพนมซร็อก ต่อมามีการอพยพชาวเมืองพนมซร็อกมาอยู่ริมคูเมืองนครราชสีมาด้านใต้ จึงเอาชื่อเมืองพนมซร็อกมาตั้งชื่อ บ้านพนมศรก ต่อมาเรียกเพี้ยนเป็นบ้านสก อยู่หลังสถานีรถไฟชุมทางถนนจิระจนทุกวันนี้)

ปี พ.ศ. 2339 โม เมื่ออายุได้ 25 ปี ได้แต่งงานสมรสกับนายทองคำขาว พนักงานกรมการเมืองนครราชสีมา ต่อมานายทองคำขาว ได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น "พระภักดีสุริยเดช" ตำแหน่งรองปลัดเมืองนครราชสีมา นางโม จึงได้เป็น คุณนายโม และต่อมา "พระภักดีสุริยเดช" ได้เลื่อนเป็น "พระยาสุริยเดช" ตำแหน่งปลัดเมืองนครราชสีมา คุณนายโมจึงได้เป็น คุณหญิงโม     

ชาวเมืองนครราชสีมาเรียกท่านทั้งสองเป็นสามัญว่า "คุณหญิงโม" และ "พระยาปลัดทองคำ" ท่านเป็นหมันไม่มีทายาทสืบสายโลหิต ชาวเมืองนครราชสีมาทั้งหลายจึงพากันเรียกแทนตัวคุณหญิงโมว่า “แม่” มีผู้มาฝากตัวเป็นลูก-หลานกับคุณหญิงโมอยู่มาก ซึ่งเป็นกำลังและอำนาจส่งเสริมคุณหญิงโมให้ทำการใด ๆ ได้สำเร็จเสมอ